هر چیزی که باید در مورد ساروج بدانید

یکی از ترکیبات دست ساز و قدیمی که تاریخچه چند هزار ساله دارد و در صنعت ساخت و ساز انواع بناهای قدیمی مورد استفاده قرار می گرفت، ساروج نامیده می شد. امروزه در بسیاری از حفاری ها بمنظور راه سازی، ساختمان سازی و.... با این ماده بسیار بسیار مستحکم برخورد می کنند که تازه مشکل اینجا شروع میشه چرا که به این راحتی ها تخریب نمی شود.

ما در این مقاله قصد داریم به معرفی کامل ساروج بپردازیم با ما تا پایان همراه باشید.

ساروج چیست؟

ساروج قدیمی ترین ملات ایرانی است که زمان دقیق تولید آن مشخص نیست ولی نمونه هایی با قدمت ۷۰۰ ساله در ایران پیدا شده است. آخرین باری که در ایران از این ماده استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده و بعد از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفته است.

مواد ساخت ساروج چیست؟

• آب
• شیر
• آهک شکفته
• خاک رس
• ماسه بادی
• موی حیوانات
• سفیده تخم مرغ
• خاکستر حاصل از کودهای حیوانی یا گیاهی

چرا مواد اولیه ساخت ساروج متفاوت است؟

در شهرهای ایران با آزمایش و بررسی ساروج های مختلف علاوه بر بدست آوردن ترکیب ساخت متنوع ساروج ها به این نتیجه رسیده ایم که این تنوع بسیار زیاد در بکارگیری مواد اویه ساخا ساروج با توجه به تنوع اقلیمی و مواد در دسترس صورت می گرفته.

شرایط رطوبت یا خشکی هوا، میزان بارندگی و مواد طبیعی در دسترس باعث می شد که ساروج ها از نظر ترکیبات ساخت متخلف باشند و امروزه برای تخریب آنها ابتدا باید ترکیبات ساخت ساروج مورد بررسی قرار بگیرد که بتوان مواد تخریب کننده مخصوص مورد استفاده قرار بگیرد.

ساروج به چند روش تولید می شود؟

بطور کلی انواع ساروج با هر نوع ماده اولیه ای که در مورد آنها در قسمت قبل تر شرح داده شد، با روش ساخته می شوند که در ادامه به بیان و شرح آن می پردازیم:

• ساروج گرم

 در روش گرم، کلوخه‌های سنگ آهک رس‌دار را می‌کوبیدند تا نرم شود سپس، خاک به‌دست‌آمده را با کاه و پهن و آب مخلوط می‌کردند. پس از آن، گل به‌دست‌آمده را روی زمین با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر پهن کرده و بعد از خشک شدن، قطعه‌های خشک‌شده را می‌پختند. در نهایت، هنگامی‌که قطعه‌ها پخته شد آن‌ها را آسیاب می‌کردند. محصول به دست آمده رنگ لیمویی یا قهوه‌ای روشن داشت که ساروج گرم نامیده می‌شد. ساروج گرم در جنوب ایران در کناره شمالی خلیج فارس به‌کار می‌رفته‌است. مشهورترین ساروج متعلق به بندر خمیر است.

• ساروج سرد

 در روش سرد، ساروج از مخلوط‌کردن آهک شکفته، خاکستر، ماسه بادی، خاک رس و لوئی یا مغز نی ساخته می‌شد. (بنابر موارد کاربرد مختلف، ممکن بود افزودنی‌های دیگری همچون موی بز یا گوساله یا انسان، سفیده تخم‌مرغ، چربی گوساله و… به آن ترکیب افزوده شود). ترکیبات آهک شکفته ۱۰ واحد، خاکستر ۷ واحد، خاک رس ۱ واحد، ماسه بادی ۱ واحد و لوئی ۳۰ الی ۵۰ کیلوگرم است. برای قوام به آن خاک رس می‌زنند. ماسه بادی نقش پرکنندگی دارد و لوئی برای جلوگیری از ترک‌خوردگی است. این ملات، یک ملات کندگیر است.

نقش ساروج در معماری گذشته ایران

در زمان های گذشته ساروج به عنوان مواد اصلی و مهم به حساب می آمد که در معماری ایران بیشترین مصرف را داشت که برای ساختن حوض و پل و آب انبار و.... استفاده می شد. از مهم ترین ویژگی های این ماده استفاده در ساخت سد و خانه بود که مقاومت بالایی ایجاد می کرد. این ماده در ایران باستان بسیار مورد استفاده قرار می گرفت همچنین در کشورد های دیگر نیز مانند کشور های کنار خلیج فارس نیز مورد استفاده قرار می گرفت.

کاربرد ساروج در کشورهای دنیا

از مهم ترین کشور هایی که ساروج در آنها یافت شده است می توان به کشور افغانستان و همچنین کشور یمن و عمان اشاره کرد که در دانشگاه های عمان به عنوان ملات نگاه می کنند و مقاله هایی در این دانشگاه ها درباره استفاده ایرانیان از این ماده به عنوان سنگ چینی خانه ها وجود دارد که محققان را به سمت بازدید از این سازه ها جلب می کند.

از مهم ترین سازه های ساروج در کشور خودمان می توان به روستای سرمله در استان بوشهر اشاره کرد که خانه های خود را با استفاده از ساروج بنا کرده اند که هنوز هم مورد استفاده است. در کشور افغانستان هنوز هم از این ماده استفاده می کنند که برای مثال در تعمیرات باغ بابر در افقانستان از این ماده برای قسمت های مختلف این باغ استفاده شده است.

اولین کشوری که ساروج را ساخت و بکار برد؟

ساروج همان طور که گفتیم برای اولین بار در ایران باستان مورد استفاده قرار گرفته است که در ساخت انواع بنا ها و خانه ها مورد استفاده قرار میگرفته است که امروزه با دلیل پیشرفت تکنولوژی و جایگزین شدن مواد های بهتر این ماده دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد.

آخرین زمانی که ساروج در ایران استفاده شد؟

آخرین باری که در کشور ما از این ماده در سازه ای بهره گرفته شده، به ابتدای حکومت پهلوی ها بازمی گردد. ساروج به دلیل سختی و نفوذپذیری بیشتر در مکان هایی مورد استفاده قرار می گرفت که نباید آب به داخل آنها نفوذ می کرد پس به عنوان جلوگیری از آب مورد استفاده بیشتر قرار می گرفت.

 این ماده کاربرد های زیادی در بخش ساختن پل ها، حمام ها، حوض ها، آب انبار ها دارد و به دلیل اینکه صاف است و سطح آن براق است در نمای برخی ساختمان ها به عنوان تزیین کننده مورد استفاده قرار می گرفته است.

موارد مصرف و کاربرد ساروج چیست؟

• مرمت بناهای تاریخی
• ساخت نمای ساختمان
• ساخت عایق حرارتی
• ساخت تزئینات و المان‌های معماری
• تهیه مصالح سازگار با محیط زیست
• آب‌بند کردن سطح حمام، حوض و غیره

آشنایی با مراحل ساخت ساروج

• شکستن خشت سوخته

در روش‌های معمول ابتدا آهک، رس و آب را به نسبت‌های مشخص با یکدیگر مخلوط کرده و چند روز ورز می‌دهند. سپس افزودنی‌هایی نظیر خاکستر، الیاف و حتی سفیده تخم مرغ را به آن اضافه کرده و صبر می‌کنند تا سفت شود. در مرحله بعدی، نوبت به سوزاندن ماده سفت شده و خرد کردن آن می‌رسد. در برخی از موارد، ساروج را بدون سوزاندن تولید می‌کنند.

در این بخش، دستورالعمل سنتی ساخت ساروج در استان بوشهر را مرور می‌کنیم. نحوه اجرای این روش و مواد اولیه مورد استفاده در آن، کمی با دیگر روش‌های ساخت ساروج تفاوت دارد. با این حال، مراحل کلی اجرای آن مشابه دیگر روش‌ها است.

مرحله اول: آماده سازی مواد اولیه تهیه ساروج و تهیه خشت

برای شروع فرآیند ساخت ساروج، پِهِن و رس را با نسبت 3 به 1 (یک قسمت رس به ازای سه قسمت پهن) ترکیب می‌کنیم و به خوبی ورز می‌دهیم. سپس، مخلوط به دست آمده را درون یک گودال می‌ریزیم و به آن مقداری آب اضافه می‌کنیم. به این ترتیب، یک مخلوط خمیری شکل به وجود می‌آید. بعد از گذشت چند ساعت و در برخی از موارد، یک یا دو روز، خمیر را از درون گودال بیرون می‌آوریم و آن را بر روی زمین پَهن می‌کنیم. ضخامت خمیر بر روی زمین باید حدود 5 سانتی‌متر باشد.

بر روی خمیر، شیارهایی را با الگوی مربعی یا مستطیلی شکل (چهارگوش) و ابعاد 20 تا 30 سانتی‌متر ایجاد می‌کنیم. این شیارها، به جدا شدن قطعات کمک می‌کنند. بعد از گذشت چند روز و خشک شدن کامل مخلوط، قطعات چهارگوش را از یکدیگر جدا می‌کنیم. در نهایت، خشت خشک شده به شکل قالب‌های آماده به وجود می‌آید.

مرحله دوم: سوزاندن خشت

در مرحله بعدی، محدوده‌ای از زمین را با خس و خاشاک یا کاه می‌پوشانیم. قطعات خشت خشک شده را با فاصله کم از یکدیگر بر روی زمین قرار می‌دهیم. سپس، خس و خاشاک زیر آن‌ها را آتش می‌زنیم. به این ترتیب، خشت‌ها شروع به سوختن می‌کنند. البته توجه داشته باشید که به دلیل حضور خاک در مخلوط، خشت‌ها شعله‌ور نشده اما حرارت و دود از آن‌ها بلند می‌شود. فاصله بین قطعات در هنگام چیدن آن‌ها، به گردش اکسیژن و سوختن بهتر خشت‌ها کمک می‌کند. با سوختن کامل تمام خشت‌ها، مرحله دوم تولید ساروج به پایان می‌رسد.

مرحله سوم: شکستن خشت سخت شده

به دلیل حضور خاک رس در ترکیب، خشت سوخته شده سخت می‌شود. در این مرحله، خشت سخت شده را خرد می‌کنیم. این کار توسط آسیاب، قطعه چوبی یا هر وسیله مناسب دیگر انجام می‌گیرد. پس از پودر شدن خشت و به دست آمدن یک ماده نرم، آن را با نسبت 20 به 1 با آهک مخلوط می‌کنیم. این مخلوط، با عنوان ساروج شناخته می‌شود. کیفیت ساروج، به ابعاد دانه‌های آن و اجرای صحیح این مرحله بستگی دارد. هرچه ذرات ساروج ریزتر باشد، کیفیت آن بهتر خواهد بود.

در اصطلاح محلی بوشهر، به محصول مرحله اول یا همان خشت خشک شده، خشتک می‌گویند. محصول مرحله دوم یا همان خشت سوخته شده نیز با اصطلاح بلتش شناخته می‌شود. بنابراین، ساروج طی ساخت خشتک، تبدیل خشتک به بلتش، خرد کردن بلتش و ترکیب آهک با بلتش پودر شده به وجود می‌آید.

بررسی ویژگی و خصوصیات مواد اولیه تولید ساروج

همانطور که گفته شد مواد اولیه در مناطق مختلف کشور در ساخت ساروج بسیار مختلف است که در این بخش قصد داریم به بررسی دقیق تر برخی از این مواد اولیه بپردازیم.

• ساخت ساروج با آهک

آهک، یکی از اصلی‌ترین مواد اولیه در تهیه ساروج است. این ماده، در ترکیب سیمان و بتن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب ملات‌ها، از 80 درصد مواد پرکننده و 20 درصد مواد پیوند دهنده تشکیل می‌شوند. آهک، نقش ماده پیوند دهنده ذرات پرکننده را بر عهده دارد. به عبارت دیگر، این ماده، مواد پرکننده ساروج را در کنار یکدیگر نگه می‌دارد. به همین دلیل است که ساروج در گروه ملات‌های آهک آبی قرار می‌گیرد. کیفیت و نوع آهک مورد استفاده در ساروج، به طور مستقیم بر روی مقاومت و خاصیت پلاستیسیته این ملات تاثیر می‌گذارد.

• ساخت ساروج با خاکستر و سیلیس

سیلیس فعال یا سیلیس آمورف، نقش بسیار مهمی را در ساخت ملات ساروج بازی می‌کند. این ماده، در خاکستر حاصل از سوزاندن زغال چوب یا کودهای حیوانی موجود است. به همین دلیل، در گذشته از این مواد برای ساخت ساروج استفاده می‌شد. امروزه، خاکستر زغال و کود، جای خود را به سیلیکا فیوم داده است. سیلیس، خواص مکانیکی ساروج را افزایش می‌دهد و عملکرد آن در آب و هوای سرد را بهبود می‌بخشد. در صورت استفاده از کودهای گیاهی و حیوانی، باید به درصد سیلیس موجود در آن‌ها توجه کرد. به عنوان مثال، با سوزاندن کاه، 10/48 درصد خاکستر با محتوای 90/56 درصد سیلیس حاصل می‌شود اما با سوزاندن برگ گل آفتابگردان، 11/53 درصد خاکستر با 25/32 درصد سیلیس به دست می‌آید.

• ساخت ساروج با ملات رس

برخلاف باور عام، رس، یکی از مواد اولیه اصلی در ترکیب ساروج است. این خاک، به میزان کم و به عنوان پرکننده مورد استفاده قرار می‌گیرد. ماسه، عملکرد ملات ساروج را بهبود می‌بخشد. ماسه و رس، بهترین پرکننده برای ساروج هستند. البته کیفیت و مشخصات این مواد در نواحی مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. با افزایش میزان ماسه، چسبندگی ملات کاهش می‌یابد. این مسئله، باعث کاهش مقاومت نهایی ساروج می‌شود. افزایش میزان رس از یک حد مشخص نیز افزایش احتمال ترک‌خوردگی را در پی دارد.

• ساخت ساروج با الیاف

ملات ساروج پس از خشک/سفت شدن، جمع می‌شود و کاهش حجم می‌دهد. به همین دلیل، سطح ساروج ترک می‌خورد. ترک‌خوردگی می‌تواند عیب و نقص‌های دیگر را در پی داشته باشد. از این‌رو، به منظور افزایش خواص مقاومتی، بهبود مقاومت کششی، جلوگیری از گسترش ترک و کاهش نفوذپذیری می‌شود. در گذشته، موی حیوانات (مانند پشم بز، موی اسب) و حصیر به عنوان الیاف در ترکیب ساروج مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروزه، امکان به کارگیری الیاف طبیعی و مصنوعی مختلف برای ساخت ملات ساروج فراهم است.

قدمت تاریخچه پیدایش ساروج

شاید برای شما جالب باشد که بدانید قدمت این ملات ساده اما پرکاربرد به بیش از ۷۰۰ سال قبل بر می گردد. اگرچه در آثار باستانی و قدیمی ایران اثری از ساروج کشف نشده اما در بسیاری از کتب تاریخی درباره مصالح از آن نام برده شده است. گفته می شود از ساروج برای ساخت آب انبارها و یخچال ها استفاده می شده تا بتوانند آب را در این مکان ها سرد نگه دارند.

روش استفاده از ساروج به این شکل بوده که خاک رس و آهک را با ترکیب مشخصی ترکیب و سپس طی ترکیب با آب از آن خمیر سفتی ایجاد می شود که در ادامه به آن الیافی گیاهی استفاده و ترکیب می کردند. تولید این ملات در ایران به دو روش سرد و گرم بوده است.

ساروج از مصالح قدیمی می باشد که در ایران و برخی از کشور های کنار خلیج فارس به کار برده شده است. برای ساروج تاریخچه دقیقی وجود ندارد اما هم اکنون در نقاط مختلف ایران نمونه هایی از ساروج وجود دارد که به ۷۰۰ سال قبل بر می گردند.

ساروج را چگونه می توان تشخیص داد؟

تشخیص ساروج کار راحتی نیست، اما این بدان معنا نیست که نمی توان آن را به طور کامل تشخیص داد. از آنجایی که در طبیعت ترکیبات سخت زیادی وجود دارد و با اطمینان نمیتوان آن ها را ساروج نامید اما آزمایشاتی وجود دارد که می توان به وسیله ی آن ها ساروج را تشخیص داد. ساده ترین راه حل این است که به محلی که فکر می‌ کنید حاوی ساروج است، با کفش ضربه زده و چندین بار به تکرار این کار بپردازید.

در صورتی که جرقه ای مشاهده کردید، در آنجا ساروج وجود دارد. روش دیگر استفاده از اره می باشد، یعنی سطح مورد نظر را به وسیله اره خراش دهید، اگر به صورت پودر شد، آن ترکیب ساروج است. همچنین برای تشخیص ساروج می توانید بر روی سطح مورد نظر ترکیبی از آب و بنزین بریزید، در صورتی که بعد از ریختن سطح مورد نظر سیاه شد، ساروج در آن جا وجود دارد.

به طور خلاصه برای تشخیص ساروج یکی از راه های زیر را امتحان کنید:

1. یکی از راه ها ضربه زدن به سطحی است که فکر می کنید از ساروج پوشیده شده است. اگر در زمان ضربه زدن با کفش جرقه در نقطه مورد نظر مشاهده کردید یعنی از ساروج استفاده شده است.
2. راه دیگر استفاده از اره برای خراش دادن سطح پوشیده شده از ساروج است. اگه در محل تماس اره پودری ایجاد شد می توان گفت ترکیب مورد استفاده در آن نقطه ساروج است.
3. راه سوم نیز استفاده از ترکیب آب و بنزین در محل پوشیده شده با ساروج است. در صورتی که سطح مورد نظر سیاه شد نیز نشان دهنده استفاده از ساروج در آن نقطه است.

مزایای استفاده از ساروج چیست؟

1. محکم و با دوام
2. سازگاری با ایران و محیط خاورمیانه
3. مواد اولیه ساخت ساروج در ایران به وفور یافت می شد.
4. برخی از ملات های ساروج دارای رنگ روشن و مناسب برای نما بود.
5. نفوذپذیری کم که با گذشت زمان این نفوذ ناپذیری کم تر و کم تر می شد.

معایب استفاده از ساروج چیست؟

• فرآیند ساخت و عمل آوری ملات زمان نسبتا طولانی می برد.
• ساروج با سیمان های مدرن که فرآیند آماده سازی سریع تری دارند جایگزین شد.

کاربرد ساروج در پنهان کردن گنج و دفینه

از ساروج تنها برای ساختمان سازی استفاده نمی شد بلکه از این مواد برای دفن کردن گنجینه های مختلف نیز استفاده می شد. اکثر دفینه های سنگی دارای این پوشش هستند، تا کسی نتواند به راحتی به آنها دسترسی پیدا کند. زیرا ساروج از محکم ترین موادی به شمار می آید که در این امر مورد استفاده قرار گرفته این ماد با استحکام خود مشکلات زیادی را برای کاوش گران و گنجیابان به وجود آورده است.

وجود ساروج به عنوان پوشش دفینه ها و گنجینه ها امکان دسترسی به آنها را بسیار سخت می کند. هدف اصلی برای ایجاد این پوشش برای گنجینه ها ایجاد امنیت و محافظت از انها بوده است. ساروج ها انواع مختلفی دارند که بنا بر استحکام و قدرت نفوذ ناپذیری از آنها یاد می شود ساروج سیاه از محکم ترین ساروج ها به شمار می آید و بعد از آن ساروج طسی، سفید و خاکستری ساروج های محکمی به شمار می آیند. در دفن گنجینه ها از این انواع استفاده می شد. تا به امروز602  نوع ساروج شناخته شده اسن که 52 نوع آنها فاقد زیر خاکی بوه اند.

انواع ساروج مخصوص دفن گنجینه های قدیمی

ساروج همان سیمان معمولی میباشد که در عهد باستان از آن استفاده میشده است و به سه نوع دسته تقسیم میشود.

• سخت (رنگ سفید شیری)
• نیمه سخت (رنگ خاکستری)
• بسیار سخت (رنگ سیاه)

که هر کدام برای مصرف جاهای خاص خود به کار می رفته حالا در ادامه مطلب به توضیح این مسئله که چیکار کنیم تا ساروج را از نظر نوعشون بشناسیم می پردازیم.

فرآیند تشخیص ساروج در گنج یابی

مراحله اول : اول یک تیکه از سنگ ساروج را با پتک جدا کرده و داخل ظرفی که جوهر نمک ریخته شده بیندازید بعد از مدتی شروع به پوسیدن کرده و به حالت جوشیدن میرسد که این نوع ساروج نوع نرم میباشد و علی رغم سختی به گرما حساس است و واکنش نشان میدهد و برای از بین بردن ان از شیوه گرم و سرد کردن یکباره استفاده کنید با سر پیک ایزوگام کارها محل ساروج را داغ نمایید و آب خنک روی آن بریزید می بینید که به راحتی ترک میخورد.

دوم : درجه سختی آن به دو برابر نوع اول میرسد که در این حالت گرم و سرد کردن جواب گو نمیباشد و برای شکستن آن از پتک و قلم استفاده میکنیم برای ساروجهایی که ضخامت آنها از ۱۰ سانتیمتر بیشتر باشد از اسید کلریدیک ۹۹ درصد یا اسید سیتریک ۹۸ درصد استفاده میکنیم که باید در احتیاط کامل و وسایل ایمنی مانند عینک و ماسک محافظ چشم و لباسهای چرمی استفاده شود.

مرحله سوم : درجه سختی این نوع به ۱۰برابر نوع دوم میرسد که استفاده از اسیدهای معمولی بی فایده میباشد و باید از اسیدهای ملوکولی با غلظت بالای ۶۰ درصد استفاده شود که هزینه آن بسیار بالا هست در ترکیبات این نوع ساروج پشم بز هم به کار میبردند به علت نفوذپذیری غیرممکن آب و هر ۱ متر شکافتن این نوع ساروج به وسیله مواد مخصوص ۲۰ ملیون هزینه خواهد داشت که اکثرا برای پلمپ دفینه های بزرگ از این ساروج استفاده می شود.